Grachten en muren
Sloten en greppels moesten de woonplaats ontwateren. Een belangrijke ingreep in de waterhuishouding was het graven van de Kortegracht en de Langegracht (nr, 4a en 4b), hetgeen kort na 1200 heeft plaatsgevonden. Het water dat vanuit het oosten en zuiden het lagere gebied instroomde, hoefde niet meer alleen via de meanderende Eem het gebied te verlaten; het kon nu directer richting Zuiderzee worden afgevoerd.
Een tweede voordeel van de gracht was wellicht dat deze als verdediging van de prille stedelijke nederzetting kon dienen. In de stadsoorkonde van Amersfoort omschreven als een oppidum. Dit spreekt voor enige mate van versterking: mogelijk een aarden wal aan de Kortegracht en Langegracht. Archeologisch onderzoek heeft hier nog niet plaats gehad en een wal is dan ook niet vastgesteld op deze plek aan de binnenzijde van de gracht. Een stenen stadsmuur kan in deze tijd nog niet worden verwacht; die dateert waarschijnlijk van omstreeks 1300. Maar het is wel mogelijk dat men in dit jaar al bouwde aan de stadspoorten die bij deze omwalling hoorden.
Uit archeologisch onderzoek aan de poorten en stadsmuur is gebleken dat de poorten ouder zijn dan de muur. Dat is een logische gang van zaken, maar de feiten spreken er ook voor. De poorten zijn namelijk van een groter formaat baksteen gebouwd dan de muur. En de regel geldt: hoe groter de baksteen, hoe ouder het bouwsel.
Rond 1259 waren er mogelijk al drie landpoorten en twee waterpooten. Waar de Kortegracht begint bevond zich een waterpoort, bij Tinnenburg (A5). En aan de westzijde van de stad bevond zich waarschijnlijk ook een waterpoort; het water verliet de stad op de plek waar nu Museum Flehite staat (Breestraat 80 A1). De Langestraat werd in het noorden afgesloten door de Viepoort (A4 later de Kamperbinnenpoort genaamd) en aan de zijdzijde door de Rodetorenpoort (A6). Ook was er een landpoort waar de Bloemendalsestraat het Havik nadert, de Havickerpoort (A2 & A3. Deze en de Viepoort zijn afgebeeld op de vroegste plattegrond van de stad, die van Jacob van Deventer uit ca. 1560. Ook op de iets latere stadskaart van Braun en Hogenberg (1588) staan deze poorten getekend. Van de Viepoort is het oudste onderdeel dan al afgebroken en resteert alleen de latere toevoeging met torentjes. De Havickerpoort is afgebeeld in zijn oorspronkelijke vorm, als een zware vierkante toren.
De rol van het water in de ontwikkeling van Amersfoort