Obscurisme / Vanitas


Aan het einde van de 17e eeuw was de helft van alle boeken die worden gepubliceerd nog gewijd aan de theologie, die echter steeds meer terrein verloor.

Met hun empirische kennis, opgedaan door vrij onderzoek, experimenten en waarnemingen doorbreken de wetenschappers van de 17e eeuw de eeuwenoude hegemonie van de middeleeuwse theologie en de eeuwenoude hellenistische filosofie. De gedachte dat de wetmatigheden in de natuur niet meer door de Bijbel kunnen worden verklaard veroorzaken een wetenschappelijke revolutie die uiteindelijk zal leiden tot het ‘verlichte denken’.


Als tegenreactie van het nieuwe denken ontstaan er min of meer geheime genootschappen zoals de Rozenkruisers en de eerste Vrijmetselaren die graag teruggrijpen op de oude alchemistische en tempelierssymboliek, zoals de zuilen van de tempel van Jeruzalem, de pijnboomappel, het pentagram, alziend oog, etc. De oude, betekenisvolle symbolen worden in de 17e eeuw alleen nog maar gebruikt als kunstzinnig symbolisme en architectonische ornamenten  met een min of meer verborgen, geheimnisvolle betekenis.


Deze tegenstroom in de 17e eeuw van het nieuwe rationele denken wordt ook wel ‘obscurisme’ genoemd. Een goed voorbeeld daarvan zijn de zogenaamde ‘Vanitasschilderijen bijvoorbeeld van’

Withoos. Vanitas is een thema in de kunst. Het woord vanitas is Latijn en betekent ijdelheid en leegheid. Met bijvoorbeeld schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, vergane boeken, muziekinstrumenten, klokken of omgevallen glazen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse gevisualiseerd.

Het meest voorkomende  Vanitas symbool is de doodskop, symbool van de dood. De zandloper en de kaars staan voor de tijd die verstrijkt; de zandloper staat stil, de kaars is net gedoofd. Een omgevallen glas vertegenwoordigt ook de letterlijke betekenis van leegte of verteld ons dat het is omgestoten door diegene die plotseling uit het leven is gerukt. zoals een half geschilde vrucht of een glas verschraald bier achtergebleven zijn.

Verder waarschuwen wapens ons dat de dood zich op geen enkele manier laat bestrijden, ook niet met de kennis die boeken ons bieden.

Kronen, scepters en globes staan voor wereldlijke macht; juwelen, munten en geldbeurzen de materiele rijkdom en rookgerei en geurbollen op de vluchtigheid van genot. Vlinders en libellen golden als symbolen van de bevrijde ziel die na de dood ten hemel stijgt. De sprinkhaan of de slak was een aardsymbool voor vraatzucht. Het samengaan van "goede" en "slechte" insecten was een cliché in bloemstillevens. Een bloemenkrans of een dubbele roos duidt mogelijk op de vereniging van man en vrouw en verwijst een tak laurier naar roem en eer.En een overdaad aan fruit en groenten verwijzen naar vruchtbaarheid.

De Romeinse vaas in de schilderijen van Withoos duidt mogelijk op de vazen bij de paleizen van de Medici. Zij symboliseren het ‘rijke leven’.


Vanitas symboliek