Stadsmuren, de vorm van de stadsmuur
De middeleeuwse steden kennen drie vormen. Deze worden door de ommuring bepaald. Zo bestaat ten eerste de (half)cirkelvormige of ovale vorm, ten tweede de rechthoekige vorm en ten derde de onregelmatige veelhoek.
Stadsplattegrond van Jacob van Deventer 1557
De (half)cirkelvormige of ovale stad heeft een radiaal-
De rechthoekige stad heeft vaak een schaakbordplan. Twee loodrecht op elkaar staande wegen ontmoeten elkaar in het centrum. De overige wegen lopen hier parallel aan.
Bij het onregelmatige type tenslotte is geen bepaald systeem te herkennen, alhoewel een centrum niet moeilijk is aan te wijzen. Uiteraard geldt voor alle drie types dat ze zich soms moeilijk met de werkelijkheid laten rijmen. Het is slechts een model. Het eerste en derde type vertonen in de regel een aantrekkelijk schilderachtig gesloten stadsbeeld. Het tweede type kent een open (Amerikaans) stadsbeeld. Bovendien vinden we verschillende types binnen één stad. Bijvoorbeeld de Nieuwstad in Zutphen, aangelegd tussen 1250 en 1270, vertoont een bedacht schaakbordplan.
Aanzien van de stad
Het aanzien van de middeleeuwse stad wordt gekenmerkt door abrupt uit het omringende platteland of water oprijzende stadsmuren met hun vele muurtorens en stadspoorten. De massale muur met zijn gekanteelde borstwering is iets lager dan de op het tweede plan verschijnende burgerbebouwing met steile daken en vele schoorstenen. De muurtorens, maar vooral de imposante stadspoorten met hun spitse levendige daken steken boven de huisdaken uit. Tenslotte verschijnen op het derde plan de boven alles uitstekende torens van de kerk of kathedraal, het stadhuis, het waaggebouw en/of andere openbare gebouwen. Deze gebouwen beheersen het silhouet van de stad. Gegroepeerd rond de markt staan zij in het maatschappelijk en economisch centrum van de stad. In de middeleeuwse stad valt duidelijk een fraaie climax waar te nemen, zowel in visuele als in ideële zin. Van de ommuring, via de burgerbebouwing naar kerk of kathedraal. Van strategie via maatschappelijk economisch leven naar de religie.
Plattegrond bepaald door de verdedigingswerken
De cirkelvormige ommuring biedt diverse voordelen voor de verdediging. In de eerste plaats is de muur overal even sterk. Ten tweede heeft een ronde muur een kosten besparend effect. Voor een maximaal oppervlak van de stad is immers een minimale lengte van de muur nodig. Bovendien is in de stad de afstand tot de muur overal even groot. Deze ronde of ovale plattegrond is terug te vinden bij diverse in de Middeleeuwen ontstane steden, bijvoorbeeld Zwolle en Amersfoort.
Als de stad aan het water ligt, hangt het van de breedte van dit water af hoe de vorm van de verdedigingswerken (en daarmee van de stad) wordt. Als het water smal is, wordt de stad meestal aan beide zijden van het water verdedigd. Als het water te breed is om in de stad te worden opgenomen vindt er een eenzijdige oeverontwikkeling plaats en wordt de stad halfovaal-
Ontmuring
De hoge som die de burgers van een stad moeten betalen voor hun stadsmuren voldoen zij graag. De stadsmuren zijn onontbeerlijk voor hun veiligheid. Sommige steden gaan zelfs zo ver dat zij zich zonder instemming van hun heer versterken. De zwaarste straf die een stad kan krijgen is de ontmuring. Geen enkele stad in De Graafschap is dit (gelukkig) overkomen, maar Groningen (1112), Amersfoort (1269) en Delft (1359) zijn bekende Nederlandse voorbeelden.
Na de Middeleeuwen, als het belang van verdedigingsmuren geleidelijk verdwijnt, ervaren de stedelingen de muren als een knellende band voor de groei van de stad. Pas als Nederland één staat is geworden heeft dit gevolgen voor de verdediging van de individuele steden. Nederland wordt als een land verdedigd. Voor de steden in De Graafschap die aan de grens van ons land liggen, heeft dit tot gevolg dat pas in de negentiende eeuw, als de Vestingwet vervalt, de vervallen vestingwerken mogen worden ontmanteld. Pas dan kunnen de steden groeien, maar ze zullen hun achterstand op de steden in de Randstad nooit meer inlopen.
Bron: De stad als burcht
Verdedigingswerken, Middeleeuwse verdedigingswerken, Staats-
PDF: Goes: stadsverdediging, Lesbrief stadsverdediging Goes, Stadsontwikkeling in De Middeleeuwen, Vestingwerken, Forten en verdedigingswerken.