Jacob van Deventers Werkwijze
Jacob van Deventer (Kampen, ca. 1505 -
Minutenkaart van Amersfoort 1570
De voorbereiding
De plattegronden werden gemaakt door een meetkundig stramien te vervaardigen, waarbij de gegevens waarschijnlijk vastgelegd werden op meetschetsen, gebouwschetsen e.d. Het meten gebeurde door rechte ‘lijnstukken’ af te stappen en op de knikpunten de richting te bepalen met behulp van een kompas met visier. Deze ‘lijnstukken’ zijn op de kaarten herkenbaar als stippellijnen.Aan dit stramien werden de belangrijk geachte details toegevoegd als stadspoorten, muurtorens, kerken en kloosters, pleinen en bruggen. Van dergelijke meetschetsen zijn echter geen exemplaren bewaard gebleven.
De Minuutkaarten
Met behulp van de schetsen maakte Van Deventer een uitgewerkte plattegrond van de stad en de nabije omgeving: De minuutkaart, ook wel het carton genoemd. Van Deventer begon waarschijnlijk met het vastleggen van de grachten en de muren van de stadsverdediging. Daarna werd óf de binnenstad en vervolgens het buitengebied gekarteerd, óf omgekeerd. Kerken, kapellen en gebouwen werden min of meer schetsmatig, maar wel met individuele kenmerken weergegeven. Van Kloosters werd over het algemeen alleen de kapel als symbool weergegeven, met een kleine torenspits midden op het zadeldak. Daarbij is de oriëntatie van de kloosterkapellen niet altijd correct, omdat vooral de locatie van de gebouwen belangrijk was. Van Deventer tekende de gebouwen feitelijk in een wat primitieve vorm van isometrische projectie.
Het overzetten van van de gegevens gebeurde door naaldkrassen en het prikken van vrij grote en onregelmatige gevormde gaatjes, de zogenaamde ‘meetpunten’. Daarnaast bevatten de minuutkaarten veel kleine prikpunten. Ambivalent is dat de meetpunten, niet alleen op de minuten, maar ook op de netkaarten herkenbaar zijn als dikkere stippen op bijvoorbeeld kruisingen van straten en wegen. Op de minuten zou dan sprake zijn van zowel de ‘vrij grote onregelmatige gaatjes’ als van de ‘dikkere stippen’. Het komt er op neer dat de randen van de meetpuntgaten van donkere inkt zijn voorzien.
De netkaart van Amersfoort
Deze bestaat uit een hoodkaart en aan de linkerzijde daarvan toegevoegde bijkaart, die beide op een schaal van 1:8000 zijn getekend. In zijn dissertatie wijst Rutte op het belang en de nauwkeurigheid van Van Deventers plattegronden, maar ook Simon-
Qua gedetailleerdheid winnen de minuutkaarten het echter van de netkaarten. Daarop zijn inderdaad meer en realistischer details te zien dan op de netkaarten, waar gebouwen meer als symbool zijn weergegeven. Daarom moeten de minuutkaarten dan ook als belangrijkste bron gezien worden.
Enkele bijzondere elementen bij Van Deventer
- De Hellegracht en de Helletoren
De Hellegracht wordt omschreven al een deel van de ‘buitensingel’ van de oude stadsgracht, zoals deze door Van Deventer evenwijdig aan de Zuid-en Westsingel nog wordt aangegeven, zich ter hoogte van het St. Pietersgasthuis afsplitste in een ander watertje, de Hellegracht genoemd, dat achter het gasthuis om juist tegenover de Koppelpoort in het Spui stroomde. ‘Helle’ betekent in het Middelnederlands onder meer ‘helling’, wat ook scheepswerf betekent. Indien het toponiem inderdaad naar (scheeps)helling verwijst, zou deze door een gracht omgeven zijn en verdedigd worden door een, op de bijkaart volgens het gebruikelijke symbool afgebeelde, toren. Ook opmerkelijk in dit verband is de oude benaming Hellevoet voor de Hellestraat, waarbij de voet op een dijk wijst. Dit roept de vraag op, of het gebiedje ooit door een dijk of een dam/wal omgeven was, eventueel met een verdedigende functie in samenhang met de ‘Helletoren’. - De galg
In de 17e eeuw en later vonden de executies plaats op de Hof, waar een schavot werd opgericht, met een galg voor het ophangen, een rad voor het radbraken en een staak waar afgehakte hoofden op gestoken konden worden. Na executie werden lijken ter afschrikwekkende vermaning buiten de stadsmuren langs de belangrijke weg naar Amersfoort tentoongesteld. Deze galg met drie pylonen met daartussen horizontale ijzeren stangen stond op de Galgenberg, mogelijk een prehistorische grafheuvel naast het Bergpaviljoen op het hoogste punt van de Amersfoortse berg.
Verrassender is de plaats van executie: deze bevond zich toen kennelijk niet op de Hof, maar buiten de eerste verdediging. Halverwege de Bloemendalsestraat tussen de Teut en de tweede stadsmuur, loopt een kort straatje naar het oosten. Aan het eind daarvan staat op de bijkaart het symbool voor een dubbelbenige galg, zoals deze op meer stadsplattegronden van Van Deventer voorkomt: twee verticale palen waartussen en horizontale balk, met daaraan, zeer schetsmatig weergegeven, een gehangene. Mogelijk is pas na Van Deventer de executieplaats naar de Hof verplaatst. - De bruggen over de Havik
Dat bij het overnemen van gegevens van de minuutkaart soms details over het hoofd gezien werden, blijkt uit het achterwege laten van de brug over de Havik in het Muurhuizentracé op de bijkaart, die wel op de hoofdkaart staat. Ook over het Havik is een thans verdwenen brug getekend in het verlengde van de Lavendelstraat die toegang gaf tot ‘het Eindje van de Wereld’. - De Appelmarkt
Kennelijk is de Appelmarkt pas vrij laat aangelegd. Op de hoofdkaart toont Van Deventer ter plaatse een driehoekige bebouwing, omgeven door de Papenhofstede in het zuidwesten en straten in het verlengde van de huidige Kerkstraat en langs de noordzijde van de Appelmarkt. - De Krommestraat
Krom is de Krommestraat tegenwoordig niet echt. Volgens Van Deventer bevond zich aan het noordeinde een huizenblok dwars op de straat, parallel aan het Havik. Daarmee was het tracé van de Krommestraat ter plaatse ook werkelijk krom.
Uit: Flehite Historisch Jaarboek 2004 blz. 94-